Prezident İlham Əliyev mayın 10-da Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışında çıxışı zamanı dünyanın hərb tarixi üçün yeni mövzu təqdim etdi. Son onilliklər ərzində hansı ölkələr müharibədə mütləq şəkildə qələbə qazana bilib?
Dövlət başçısı son onilliklər ərzində müharibədə mütləq və tam qələbini yalnız Azərbaycanın qazandığını bildirdi.
“Siyasi iradə, iqtisadi güc, müstəqil siyasət, güclü Ordu, vətənpərvərlik və gənc nəsil - milli ruhda tərbiyə olunan, bu torpaqları heç vaxt görməyən gənc nəsil. Bu torpaqları heç vaxt görməyənlərin, müharibədə iştirak edənlərin əksəriyyəti işğal dövründə doğulmuş insanlar idi. Onları doğma torpağa çəkən o tarixi bağlar - bütün bu və digər amillər bizim Qələbəmizi şərtləndirdi və biz mütləq və tam Qələbə qazandıq. Nə bizdən qabaqkı onilliklər ərzində, nə bizdən sonrakı dörd il yarım ərzində heç kim mütləq və tam Qələbə qazanmamışdır və elə görünür ki, qazanmayacaq. Bunu mən müqayisə üçün demirəm. Amma dünyada hər şey müqayisə ilə ölçülür”, - Prezident bəyan etdi.
Prezidentin çıxışı zamanı təkcə hərbi kampaniyanın yekunlaşmasını bəyan etmədi, həm də yeni bir siyasi-hüquqi paradiqmanın əsasını qoydu.
Bu bəyanat ritorik ifadə deyil, konseptual manifestdir.
Burada təkcə otuz illik milli mübarizənin nəticəsi deyil, həm də Cənubi Qafqazın hüdudlarını aşan beynəlxalq presedent əks olunur. Azərbaycan münaqişənin yekunlaşmasının yeni modelini təsbit etdi – nə “dondurulma”, nə də xaricdən kompromisin diktə olunması, sadəcə beynəlxalq hüququn daxili imkanlarla icrası, yad ordu və vasitəçilər olmadan.
XX əsrin ikinci yarısından bu yana baş vermiş münaqişələrlə müqayisədə aydın görünür ki, hüquqi və siyasi nəticə olaraq qələbə anlayışı ciddi şəkildə devalvasiyaya uğramışdı. Koreya, Vyetnam, İraq və Əfqanıstan müharibələri də daxil olmaqla, heç biri ərazi bütövlüyünün və regionların institusional reinteqrasiyasının tam bərpası ilə nəticələnməyib.
Texniki baxımdan uğurlu hesab edilən İraq (2003) və ya Liviya (2011) əməliyyatları da öz ardınca idarəolunmaz və parçalanmış dövlətlər buraxıb. Azərbaycan isə bu sırada istisna təşkil edir. O, yalnız işğal olunmuş əraziləri azad etməklə kifayətlənmədi, həm də dörd ildən az müddətdə həmin ərazilərin inzibati, hüquqi və sosial inteqrasiyasını tamamladı. Bu, təkcə hərbi strategiyanın deyil, həm də hüquqa əsaslanan postmünaqişə bərpasının modelidir – suverenliyin itirilməsi və ya qələbənin protektorata çevrilməsi olmadan.
Beynəlxalq hüquqa görə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri (Azərbaycan kontekstində 822, 853, 874, 884 nömrəli) əsasında ərazi bütövlüyünün bərpası hüquq deyil, öhdəlikdir.
Fəqət çox az dövlət bu öhdəliyi xarici qüvvələr balansını pozmadan yerinə yetirə bilir. Azərbaycan bunu bacardı – nə yad mandatla, nə də beynəlxalq himayə altında, sırf öz Konstitusiyasına və BMT Nizamnaməsinə uyğun şəkildə. Beləliklə, Bakı hüquqi subyektivliyini şərti deyil, real və işlək kateqoriya kimi təsdiqlədi.
Bu, xüsusilə post-sovet məkanında çoxsaylı münaqişələrin məhz hüquqi subyektivliyin həyata keçirilməsi mexanizminin olmaması səbəbindən “asan idarəolunan gərginlik” formatında saxlanıldığını nəzərə alsaq, olduqca əhəmiyyətlidir.
Ağdamın bu proqram xarakterli bəyanat üçün seçilməsi təsadüfi deyildi. 1990-cı illərdə tamamilə dağıdılmış bu şəhər təkcə erməni işğalının deyil, həm də beynəlxalq laqeydliyin simvoluna çevrilmişdi. Onilliklər ərzində nə UNESCO hesabatlarında, nə də BMT qətnamələrində, nə də humanitar proqramlarda Ağdamın adı çəkilmirdi. Mədəni və memarlıq vandalizminə qarşı beynəlxalq institutların susqunluğu bu siyasi faciənin gizli hissəsi idi.
Ağdamın Azərbaycan hüquqi məkanına qaytarılması və yaşayış məntəqəsi kimi bərpası göstərdi ki, hüquq yalnız kağız üzərində deyil, həm də infrastrukturda, məktəbdə, xəstəxanada, mədəniyyət mərkəzində bərpa oluna bilər. Bu mənada, Prezident İlham Əliyevin çıxışı təkcə qələbə manifesti deyil, həm də beynəlxalq passivliyə ünvanlanmış ittiham aktıdır.
2020–2023-cü illər hadisələrindən sonra Azərbaycan “nizamlanan gərginlik” obyektindən geosiyasi planlaşdırmanın subyektinə çevrildi. Qarabağdakı qələbə beynəlxalq dinamikanı dəyişdi.
Moldovada Dnestryanı reinteqrasiya mexanizmləri üzrə milli resurslara əsaslanan diskussiya canlandı.
Qazaxıstanda bəzi rusiyalı siyasətçilərin şimal bölgələri barədə “tarixi ərazi” iddialarından sonra ərazi bütövlüyü prioriteti ilə bağlı bəyanatlar artdı. Ukraynada deokkupasiya strategiyaları ilə bağlı açıq diskussiyalarda Azərbaycan təcrübəsi – dronlar, media təsiri və ictimai səfərbərlik nümunəsi kimi istinad olunmağa başlandı. Rusiyada isə, rəsmi ritorikaya baxmayaraq, ekspert dairələrində Azərbaycana dair belə bir ssenarinin çox az post-sovet dövləti üçün mümkünlüyü barədə yazılar meydana gəldi – legitimlik, ordu, diplomatik resurs və humanitar strategiyanın inteqrə olunduğu konsepsiya kimi.
Qələbə nəticə deyil, daha çətin bir mərhələnin başlanğıcıdır. Postmüharibə dövründə Azərbaycanın üzləşdiyi çağırışlar, əslində, dövlət yetkinliyinin imtahanıdır. Əvvəla, minatəmizləmə prosesi hələ də kritik əhəmiyyət daşıyır – 2020-ci ildən bəri 400-dən çox mülki şəxs mina partlayışlarından zərər çəkib, potensial təhlükəli ərazilərin ümumi sahəsi 1200 kv. km-dən çoxdur.
Bu, Şərqi Avropanın ən çox minalanmış regionudur. İkincisi, reinteqrasiya prosesi suverenlik və mədəni inklüzivlik arasında balans tələb edir. Dövlət burada intiqam üzərində yox, gələcək vətəndaşlıq identikliyinin formalaşdırılmasına əsaslanan yanaşma sərgiləməlidir. Üçüncüsü, Xocalı soyqırımı da daxil olmaqla hərbi cinayətlərin hüquqi təqibi transmilli ölçü alır və yalnız fəal hüquqi diplomatiya vasitəsilə effektiv ola bilər. Dördüncüsü, institusional quruculuq prosesi: yeni Qarabağ administrasiyası nə protektorat səhvlərinə, nə də hərbiləşdirilmiş idarəetməyə yol verməməlidir.
Prezident İlham Əliyevin Ağdamda söylədiyi bu bəyanat sadəcə bir qələbənin nəticəsini yox, ədalət fəlsəfəsini dövlət siyasətinin əsasına çevirdi. Azərbaycan bu müharibəni təkcə döyüş meydanında deyil, həm də hüquqda, diplomatiyada, informasiya sahəsində və humanitar platformalarda qalib başa vurdu.
Bu isə yalnız bir ölkənin deyil, bütün post-sovet məkanının gələcəyi üçün fundamental nümunədir. Azərbaycanın qələbəsi təkcə torpaqların azad olunması deyil – bu, bir tarixi dövrün, imperiya tabeçiliyinin, süni vasitəçiliyin və "kontrollu münaqişələr" doktrinasının sonudur. Azərbaycan öz tarixinin subyektinə çevrilərək, beynəlxalq hüququn güc vasitəsilə deyil, hüquq vasitəsilə icra oluna biləcəyini sübut etdi.
Azərbaycanın qələbə strategiyası beynəlxalq hüququn pozulmasına deyil, onun məhz dəqiq və prinsipial icrasına əsaslanırdı. Bu, nadir rast gəlinən nümunədir: “danışıqlara əsaslanan sülh” kimi qeyri-müəyyən formullardan fərqli olaraq, Azərbaycan BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə uyğun olaraq birbaşa özünümüdafiə hüququndan istifadə etdi.
Azərbaycanın hərəkətlərinin beynəlxalq-hüquqi legitimliyi aşağıdakı əsaslara söykənirdi: BMT Təhlükəsizlik Şurasının Azərbaycan ərazilərindən erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılmasını tələb edən 822, 853, 874 və 884 saylı rəsmi qətnamələri; sərhədlərin toxunulmazlığı prinsipini təsbit edən Helsinki Yekun Aktı və MDB-nin nizamnamə sənədləri; beynəlxalq hüquq üzrə məhkəmə presedentlərində (məsələn, 2010-cu ildə Kosovo üzrə qərarda) ifadə olunmuş, xarici işğal fonunda həyata keçirilən separatizmin yolverilməzliyi.
Beləliklə, Azərbaycan nəinki sanksiya təzyiqindən yayına bildi, həm də suveren modelinə olan etimada əsaslanan yeni diplomatik və humanitar tərəfdaşlıqların formalaşdırılmasına nail oldu.
Paradoks ondadır ki, faktiki legitimlik möhkəmləndikcə, Azərbaycan informasiya məkanında artan ittihamlarla qarşılaşdı. 2023-cü ildə Xankəndidə konstitusiya quruluşunun tam bərpasından sonra baş verən kampaniya buna klassik nümunədir. Beynəlxalq QHT-lər və bəzi Qərb KİV-ləri Bakını “etnik təmizləmə”də günahlandırmağa başladılar – halbuki bir nəfər də olsun mülki vətəndaşa qarşı zorakılıq halı qeydə alınmamışdı.
Bu hal müasir münaqişələrin mühüm bir aspektini açıq şəkildə ortaya qoyur: humanitar legitimlik artıq yalnız faktlara deyil, eyni zamanda informasiya narrativinə əsaslanır və mediadan asılı vəziyyətə düşür. Azərbaycan bu vəziyyətdə təkcə ərazi uğrunda deyil, həm də informasiya assimetriyası şəraitində mənəvi ədalət uğrunda savaşmağa məcbur oldu.
Ancaq Bakı bu çağırışa sistemli şəkildə cavab verdi: humanitar dəhlizlərin açılması, BMT və BQXK ilə əməkdaşlıq, bərpa prosesi ilə bağlı açıq məlumatların dərc olunması, postmünaqişə bərpasına həsr edilmiş beynəlxalq sərgilərdə fəal iştirak vasitəsilə.
Qarabağdakı qələbə Azərbaycanı təkcə regional oyunçu kimi deyil, həm də unikal strateji təcrübənin daşıyıcısı kimi yenidən mövqeləndirdi. Azərbaycan bu mənada bir sıra yeni funksiyaları öz üzərinə götürdü.
O, “suveren konsensus” modelinin nümunəsinə çevrildi – yəni, xarici aktorlara sülh şərtlərini diktə etmək imkanı verməyən bir dövlət. Eyni zamanda, Azərbaycan “bərpa diplomatiyasının” təşəbbüskarı oldu – burada infrastruktur, humanitar və hüquqi aspektlər yardım və ianə predmetləri kimi deyil, suveren hüquqların təbii davamı kimi təqdim olunur.
Azərbaycan, həmçinin qeyri-sabit dövlətlər üçün qlobal tərəfdaş funksiyasını daşımağa başladı: Əfqanıstan, Fələstin, Sahel bölgəsinin ölkələri ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycan təcrübəsi “qərb tipli dövlətqurma reseptlərinə” alternativ kimi nəzərdən keçirilir. Bu isə Azərbaycanın beynəlxalq sistemdə yalnız iştirakçı yox, nümunəvi model daşıyıcısı kimi qəbul edilməsinin təməlini qoyur.
Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanın dövlət başçısının Ağdamdakı çıxışı təkcə hərbi mərhələnin yekun xülasəsi deyil. Bu çıxış, əslində, tarixi özünüdərkin proqram xarakterli konstruksiyasıdır.
“Mütləq və tam qələbə” formulu konkret ölçülərlə zənginləşdirilir: ərazi aspekti - torpaqların geri qaytarılması; hüquqi aspekt - suverenliyin və konstitusiya hakimiyyətinin bərpası; institusional aspekt - inzibati idarəetmənin bərpası; mənəvi aspekt - tarixi ədalətin tanınması; humanitar aspekt - həyatın və insanların qaytarılması. Bu yanaşma Azərbaycanı müasir dünyada çox az sayda dövlətdən birinə çevirir - o, müharibəni yalnız başa çatdırmayıb, nəticəni beynəlxalq hüquqa əsaslanan suveren fəaliyyətin ümumbəşəri modelinə çevirə bilib.
Qazandığımız uğurun gələcəyi yalnız azad edilmiş kvadrat kilometrlərin sayı ilə deyil, vətəndaş inteqrasiyasının və siyasi konsolidasiyanın dayanıqlı modelinin qurulması ilə ölçüləcək.
Hazırda sas prioritetlər bunlardır: Qarabağda vahid vətəndaş identikliyini formalaşdırmağa yönəlmiş təhsil islahatları; məhkəmə infrastrukturunun qurulması - xüsusilə separatçı təbliğatın təsiri altında yaşamış əhali üçün ədalətə inamın bərpası; ekoloji reabilitasiya - təbii resursların qeyri-qanuni istismarının və sənaye çirklənməsinin nəticələrinin aradan qaldırılması; gənclərin inteqrasiyası - Qarabağın yeni nəslinin özünü “münaqişə sakinləri” kimi deyil, Azərbaycanın gələcəyinin vətəndaşları kimi görməsini təmin edən proqramların hazırlanması.
Prezident İlham Əliyevin Ağdamdakı çıxışı təkcə hərbi kampaniyaya retrospektiv baxış deyil. Bu, hüquqlar, suverenlik və sivilizasiya yetkinliyi barədə bəyanatdır.
“Dondurulmuş münaqişə"lərin norma hesab edildiyi bir dünyada Azərbaycan ədalətin bərpasını status-kvonun pozulması deyil, onun yeni normaları çərçivəsində təqdim edən model irəli sürdü. Qarabağda qazanılan qələbə təkcə hərbi işğala qarşı deyil, eyni zamanda post-sovet xalqlarına onilliklər ərzində təlqin edilən tarixi fatalizmə qarşı əldə edilən qələbədir.
Bu, hüquqi, hərbi və diplomatik asılılıq paradiqmasından çıxış nöqtəsidir.
Və elə bu məqamda onun universallığı yatır.
Elçin Alıoğlu - Trend
